Opieka nad chorym członkiem rodziny – jak ją uzyskać?

Opieka nad chorym członkiem rodziny potrafi wywrócić do góry nogami codzienną rutynę. Pracownicy i pracodawcy muszą znać swoje prawa i obowiązki związane z nieobecnością z tytułu sprawowania opieki. W polskim systemie istnieją dwa podstawowe instrumenty pozwalające łączyć pracę z opieką: zasiłek opiekuńczy z ZUS i 5‑dniowy urlop opiekuńczy z Kodeksu pracy. Dowiedz się kiedy i na jakich warunkach można z nich skorzystać.

Najważniejsze informacje

1. Zasiłek opiekuńczy przysługuje osobie ubezpieczonej, która musi przerwać pracę, aby opiekować się chorym dzieckiem lub innym chorym członkiem rodziny.

2. Zasiłek opiekuńczy można uzyskać także - w przypadku dzieci do 8 lat - gdy zachoruje niania, żłobek lub przedszkole zostaną zamknięte albo małżonek lub rodzic dziecka trafia do szpitala. Zasiłek jest wypłacany tylko wtedy, gdy nie ma innego członka rodziny zdolnego do opieki (z wyjątkiem dzieci w wieku do 2 lat).

3. Zasiłek opiekuńczy wynosi 80 % podstawy wymiaru zasiłku, którą stanowi przeciętne miesięczne wynagrodzenie z ostatnich 12 miesięcy (pomniejszone o składki na ubezpieczenia społeczne).

4. Urlop opiekuńczy to pięciodniowy urlop bezpłatny przysługujący pracownikowi w celu sprawowania osobistej opieki lub wsparcia osobie będącej członkiem rodziny lub zamieszkującej wspólne gospodarstwo, jeśli wymaga ona opieki z poważnych względów medycznych.

Kiedy przysługuje zasiłek opiekuńczy?

Ustawa o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (tzw. ustawa zasiłkowa) określa, że zasiłek opiekuńczy przysługuje ubezpieczonemu, który z powodu konieczności osobistej opieki nad dzieckiem lub innym członkiem rodziny jest zwolniony od wykonywania pracy. Świadczenie obejmuje następujące sytuacje:

• opieka nad dzieckiem do ukończenia 8 lat, gdy zachorowała niania, żłobek lub szkoła zostały zamknięte bez zapowiedzi lub poród/choroba/pobyt w szpitalu małżonka albo rodzica dziecka uniemożliwia mu opiekę nad dzieckiem;

• opieka nad chorym dzieckiem do 14 lat;

• opieka nad chorym dzieckiem z niepełnosprawnością w wieku 14–18 lat albo nad dzieckiem z niepełnosprawnością w wieku 8–18 lat, jeżeli stały opiekun (małżonek lub rodzic dziecka) jest w szpitalu lub jest chory;

• opieka nad innym chorym członkiem rodziny, np. małżonkiem, rodzicem, rodzicem dziecka, ojczymem, macochą, teściem, dziadkiem, rodzeństwem, a także nad dzieckiem powyżej 14 lat, pod warunkiem że w czasie opieki pozostajemy z nim we wspólnym gospodarstwie domowym.

Świadczenie jest przyznawane tylko wtedy, gdy nie ma innego członka rodziny, który mógłby zapewnić opiekę. Do osób, które nie mogą zapewnić opieki, zalicza się m.in. osoby całkowicie niezdolne do pracy, chore, nieporadne ze względu na wiek, prowadzące gospodarstwo rolne lub działalność gospodarczą czy pracujące w nocy. Wyjątek dotyczy dzieci w wieku do 2 lat – tu prawo do zasiłku przysługuje niezależnie od tego, czy w domu jest inny dorosły.

Warunki i dokumenty

Aby skorzystać z zasiłku opiekuńczego, należy uzyskać elektroniczne zwolnienie lekarskie e‑ZLA dla ubezpieczonego sprawującego opiekę nad chorym członkiem rodziny oraz złożyć do ZUS‑u formularz Z‑15A (w przypadku opieki nad dzieckiem) lub Z‑15B (dla innych członków rodziny). Jeżeli świadczenie ma wypłacać ZUS, pracodawca dodatkowo musi wystawić druk Z‑3 (dla pracowników) albo Z‑3a (dla osób zatrudnionych na umowę zlecenia). W szczególnych przypadkach wymagane są dodatkowe dokumenty:

Pobyt w szpitalu lub choroba małżonka/rodzica dziecka: konieczne jest zaświadczenie lekarskie potwierdzające imię i nazwisko małżonka lub rodzica dziecka, okres i przyczynę opieki oraz dane dziecka.

Opieka nad noworodkiem, gdy matka jest w szpitalu: ojciec lub inny członek rodziny powinien przedstawić zaświadczenie o pobycie matki w placówce leczniczej oraz oświadczenie, że matka korzysta z zasiłku macierzyńskiego.

Opieka nad dzieckiem niepełnosprawnym, którego stały opiekun przebywa w szpitalu: oprócz zwykłego zaświadczenia lekarskiego i wniosku Z‑15A, potrzebne jest orzeczenie o znacznym stopniu niepełnosprawności lub orzeczenie o niepełnosprawności ze wskazaniami konieczności stałej opieki.

Zgłoszenia można składać przez Platformę Usług Elektronicznych ZUS (e‑ZUS) lub w formie papierowej. Przy wniosku trzeba oświadczyć, że w domu nie ma innej osoby mogącej zapewnić opiekę - ZUS ma prawo skontrolować tę okoliczność, dlatego należy podać prawdziwe informacje.

Ile dni i ile wynosi zasiłek opiekuńczy?

Wysokość zasiłku opiekuńczego wynosi 80 % podstawy wymiaru, czyli przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia z ostatnich 12 miesięcy, pomniejszonego o obowiązkowe składki na ubezpieczenia społeczne. Pracownik otrzymuje świadczenie za każdy dzień opieki, również za dni wolne od pracy. W praktyce oznacza to, że osoba zarabiająca średnio 8 000 zł brutto miesięcznie może liczyć na zasiłek ok. 5 522 zł miesięcznie (ok. 184 zł za dzień). W przypadku umów zlecenia jako podstawa przyjmowany jest przeciętny przychód z ostatnich 12 miesięcy pomniejszony o 13,71 % składek.

Okres, przez który można pobierać zasiłek, zależy od wieku i stanu zdrowia podopiecznego:

• 60 dni w roku kalendarzowym – opieka nad zdrowym dzieckiem do 8 lat lub chorym dzieckiem do 14 lat (w tym nad dzieckiem z niepełnosprawnością w tym wieku).

• 14 dni w roku kalendarzowym – opieka nad dzieckiem powyżej 14 lat albo innym chorym członkiem rodziny.

• 30 dni w roku kalendarzowym – opieka nad niepełnosprawnym dzieckiem w wieku 14–18 lat; opieka nad niepełnosprawnym dzieckiem w wieku 8–18 lat, gdy małżonek lub rodzic dziecka przebywa w szpitalu lub nie może sprawować opieki z powodu porodu albo choroby.

Dni te sumują się – maksymalny limit świadczenia wynosi 60 dni rocznie, niezależnie od liczby dzieci czy osób, którym pomagamy. Zasiłek może pobrać tylko jeden rodzic za dany okres.

Opieka nad chorym członkiem rodziny a pobyt w szpitalu

Pobyt w szpitalu małżonka lub rodzica dziecka, który na co dzień opiekuje się dzieckiem, jest jedną z okoliczności umożliwiających uzyskanie zasiłku opiekuńczego. Przepisy wskazują, że jeśli druga osoba trafia do szpitala, ubezpieczony ma prawo przerwać pracę i otrzymać zasiłek za czas opieki nad dzieckiem. Dotyczy to zarówno zdrowych dzieci do 8 lat, jak i dzieci z niepełnosprawnością w wieku 8–18 lat. Aby otrzymać świadczenie, trzeba przedstawić zaświadczenie lekarskie o pobycie w szpitalu oraz wniosek Z‑15A wraz z oświadczeniem, że matka lub ojciec dziecka korzysta z zasiłku macierzyńskiego (w przypadku noworodka).

W praktyce taki zasiłek może otrzymać także osoba pozostająca w nieformalnym związku, ale tylko wtedy, gdy partner jest rodzicem wspólnego dziecka i oboje prowadzą wspólne gospodarstwo domowe. Ustawa zasiłkowa definiuje „innego chorego członka rodziny" jako małżonka, rodzica, rodzica dziecka, ojczyma, macochę, teściów, dziadków, wnuki, rodzeństwo oraz dzieci powyżej 14 lat, jeżeli pozostają w jednym gospodarstwie domowym. Dlatego L4 na partnera przysługuje tylko wtedy, gdy partnerka lub partner jest rodzicem wspólnego dziecka. Jeżeli para nie ma dzieci, zasiłek opiekuńczy nie będzie możliwy.

Pamiętajmy, że dokumentacja związana z pobytem w szpitalu jest niezbędna – ZUS może skontrolować, czy świadczenie zostało wypłacone zasadnie. W sytuacji, gdy zachodzi poważna choroba wymagająca dłuższego pobytu w szpitalu, warto rozważyć również dodatkowe formy pomocy, np. zaangażowanie innych członków rodziny lub skorzystanie z płatnych usług opiekuńczych.

Urlop opiekuńczy – 5 dni bezpłatnego wsparcia

Nowelizacja Kodeksu pracy wprowadziła w 2023 r. urlop opiekuńczy – pięć dni wolnych w roku kalendarzowym przeznaczonych na opiekę lub wsparcie osoby bliskiej. Z urlopu mogą skorzystać pracownicy, którzy muszą zapewnić osobistą opiekę albo wsparcie synowi, córce, matce, ojcu, małżonkowi lub partnerowi mieszkającemu w tym samym gospodarstwie domowym i wymagającemu opieki lub wsparcia z poważnych względów medycznych. W odróżnieniu od zasiłku opiekuńczego, urlop opiekuńczy nie przysługuje w związku z chorobą niani czy zamknięciem przedszkola – służy wyłącznie zapewnieniu wsparcia osobie chorującej bądź niesamodzielnej.

Wymiar urlopu opiekuńczego to 5 dni w roku kalendarzowym. Niewykorzystane dni nie przechodzą na kolejny rok. Urlop jest bezpłatny, ale okres korzystania z niego wlicza się do stażu pracy – oznacza to, że pracownik nie otrzyma wynagrodzenia za te dni, jednak nie wpłynie to na uprawnienia do odpraw czy nagrody jubileuszowej. Wniosek o urlop należy złożyć pracodawcy co najmniej dzień przed planowanym terminem. Musi on zawierać imię i nazwisko osoby potrzebującej opieki, stopień pokrewieństwa albo adres zamieszkania (jeśli nie jest to członek rodziny) oraz przyczynę, która uzasadnia konieczność opieki. Pracodawca nie może żądać zaświadczeń lekarskich na potwierdzenie choroby.

W czasie urlopu opiekuńczego pracownik korzysta z ochrony przed zwolnieniem – od momentu złożenia wniosku aż do zakończenia urlopu pracodawca nie może wypowiedzieć ani rozwiązać umowy o pracę, a po powrocie musi przywrócić pracownika na dotychczasowe lub równorzędne stanowisko. Przepis ten ma zabezpieczyć osoby opiekujące się bliskimi przed utratą zatrudnienia.

Jak w praktyce zarządzać nieobecnościami i grafikami – wsparcie inEwi

Z punktu widzenia przedsiębiorcy kluczowe jest, aby nieobecność pracownika z powodu opieki nad bliskim nie paraliżowała pracy firmy. Tutaj z pomocą przychodzą narzędzia do ewidencji czasu pracy np. inEwi. Aplikacja inEwi pozwala w prosty sposób rejestrować nieobecności związane z zasiłkiem opiekuńczym czy urlopem opiekuńczym, automatycznie uwzględniając je w harmonogramach i rozliczeniach. Moduł grafików pracy ułatwia planowanie zastępstw, informuje pracowników o zmianach i pozwala elastycznie reagować na nagłe sytuacje. Wdrożenie takiego rozwiązania sprawia, że nawet krótkie, nieprzewidziane nieobecności są łatwe do obsługi, a przedsiębiorca nie musi tracić czasu na ręczne aktualizowanie grafików.

Podsumowanie

Zasiłek opiekuńczy to kluczowe wsparcie dla osób, które muszą z dnia na dzień przejąć opiekę nad chorym dzieckiem lub innym bliskim. Świadczenie wypłacane jest przez maksymalnie 60 dni w roku, a jego wysokość stanowi 80 % przeciętnego wynagrodzenia. Nowelizacja Kodeksu pracy wprowadziła dodatkowo bezpłatny, pięciodniowy urlop opiekuńczy, z którego może skorzystać każdy pracownik. Przedsiębiorcy powinni pamiętać, że w czasie urlopu opiekuńczego pracownik podlega ochronie przed zwolnieniem i ma prawo wrócić na dotychczasowe stanowisko.