Czym jest praca zmianowa? Co należy zapewnić pracownikowi przy jej wykonywaniu?

Jakie są najważniejsze zasady przy organizowaniu pracy zmianowej?
Jeżeli szukasz odpowiedzi na pytanie, czym jest praca zmianowa, definicja z łatwością zostanie przez Ciebie znaleziona w Kodeksie pracy. Dowiesz się wówczas, że ten system pracy charakteryzuje się wykonywaniem pracy według ustalonego z góry rozkładu, który przewiduje, że poszczególne osoby będą zmieniać porę świadczenia pracy po upływie danej liczby godzin, dni czy tygodni. Pracownicy zatem wymieniają się w czasie, pozostając na tych samych stanowiskach. Prościej mówiąc, w przypadku, kiedy wykonywana jest praca zmianowa, grafik pozostaje jej nieodłącznym elementem.
W ramach tego systemu pracy wyróżnia się różne modele:
- system nieciągły, polegający na wykonywaniu pracy na dwie zmiany, z zachowaniem okresu przerwy w nocy oraz na koniec tygodnia;
- system półciągły, polegający na wykonywaniu pracy na trzy zmiany, z zachowaniem okresu przerwy na koniec tygodnia;
- system ciągły, polegający na pracy przez 24 godziny, we wszystkie dni tygodnia.
Praca zmianowa równoważnym systemie czasu pracy będzie natomiast polegać na świadczeniu pracy przez 12 godzin w trakcie dwóch dni, przy jednoczesnym przeznaczeniu całego trzeciego dnia na odpoczynek. Wyróżniana jest także praca 4 zmianowa, w trakcie której pracownicy podzieleni są na cztery brygady, a ich zmiany najczęściej nachodzą na siebie.
Co powinien otrzymać pracownik, pracujący na zmiany?
Przede wszystkim pracownik, który pracuje w trybie pracy zmianowej, powinien mieć zapewniony nieprzerwany odpoczynek od pracy. W trakcie doby powinno być to 11 godzin, natomiast w trakcie tygodnia - 35 godzin. Co więcej, odpoczynku tego nie powinno zakłócać się interwencjami z zakładu pracy, np. wezwaniem do wykonywania pracy. Niemniej z reguły zakłady, w których wykonywana jest praca zmianowa, pracują ciągle, zatem konieczne okazuje się pojawienie pracownika w pracy także w niedziele. Prawo dopuszcza taką możliwość, przy czym w dalszym ciągu pracownik musi mieć zapewniony odpowiedni okres odpoczynku, a za pracę w niedzielę należy wypłacić mu dodatkowe wynagrodzenie.
Należy także pamiętać, że jeżeli wykonywana jest praca zmianowa, przepisy dopuszczają udzielenie pracownikowi innego dnia wolnego za pracę w niedzielę. Co więcej, dzień ten powinien być z góry zaplanowany, chyba że pracownik został wezwany do pracy poza jego normalnym grafikiem pracy, np. w celu usunięcia awarii. Wówczas dzień wolny powinien być zaplanowany jak najszybciej, a jeżeli nie zostanie on wykorzystany przez pracownika, to ten ostatni uprawniony będzie do wynagrodzenia za pracę w godzinach nadliczbowych.
Ponadto warto wskazać, że tygodniowy odpoczynek może zostać skrócony, jeżeli zgodnie z ustalonym czasem pracy następuje zmiana pory jej wykonywania w związku z przejściem pracownika na inną zmianę. W takim przypadku jednak odpoczynek nie może być krótszy niż 24 godziny.
Jak planować pracę zmianową?
Jeżeli u pracodawcy ma być wykonywana praca zdalna, harmonogram będzie jej nieodłączną częścią. Należy w nim określić rozkład czasu pracy każdego z pracowników zatrudnionych w firmie. Grafiki należy sporządzać na dany okres rozliczeniowy, wskazując w nich konkretne dni oraz godziny świadczenia pracy, a także dni, w które będą wolne. Układając harmonogram, należy wziąć pod uwagę, że stosowana powinna być zasada przeciętnie pięciodniowego tygodnia pracy. Jeżeli zatem praca będzie wykonywana przez danego pracownika przez więcej dni w tygodniu niż 5, to należy zrekompensować to mniejszą liczbą dni w innym tygodniu w tym samym okresie rozliczeniowym.
Ponadto aby wprowadzona mogła być praca zmianowa, w regulaminie pracy, układzie zbiorowym pracy lub obwieszczeniu o czasie pracy, należy zamieścić odpowiednie zmiany. Ten ostatni sposób stosowany jest w przypadku pracodawców nieobjętych układem zbiorowym lub niezobowiązanym do wprowadzenia regulaminu pracy. Niemniej uprzednie wprowadzenie postanowień w jednym z wyżej wskazanych aktów prawa zakładowego jest niezbędnym warunkiem, aby zakład mógł rozpocząć działanie w trybie zmianowym.
Jak powinien postępować pracodawca planujący pracę zmianową?
Pracodawca planujący pracę zmianową powinien pamiętać o kilku ważnych aspektach. Zostaną one przedstawione poniżej.
Po pierwsze. Zwolnienie lekarskie a praca zmianowa
Pracodawcy niekiedy nie wiedzą, jak rozliczyć czas pracy pracownika przebywającego na zwolnieniu lekarskim ani kiedy właściwie powinien wrócić do pracy. W tym miejscu należy wskazać, że zwolnienie lekarskie udzielane jest na pełne dni kalendarzowe. Jeżeli zatem pracownik otrzymał L-4 do niedzieli włącznie, według harmonogramu powinien pracować w nocy z niedzieli na poniedziałek, a zmiana rozpoczyna się od 22:00, to pracownik ten nie może rozpocząć świadczenia pracy zgodnie z ustalonym w ten sposób początkiem zmiany. Jeżeli bowiem zwolnienie wystawione jest do niedzieli, to kończy się ono w niedzielę o 23:59. W związku z powyższym praca mogłaby być świadczona dopiero w poniedziałek, o godz. 00:00. W niedzielę natomiast pracownik pozostaje uznawany za niezdolnego do pracy i nie można zobowiązać go, aby w tym dniu pracował, nawet gdyby praca miała być wykonywana tylko przez dwie godziny.
Po drugie. Praca 3 zmianowa a zdrowie
Praca 3-zmianowa zakłada, że pracownik będzie wykonywał pracę także w nocy. To z kolei może negatywnie wpłynąć na jego organizm, zatem warto obserwować pracowników, zwłaszcza tych, którzy wcześniej nie pracowali w systemie zmianowym. Mogą u nich bowiem pojawić się dolegliwości takie jak: brak apetytu, nieustanny głód, zaburzenia trawienia, zaparcia, bóle żołądka, przemęczenie, drażliwość, podwyższone ciśnienie, bezsenność czy nieprawidłowe wyniki badań hormonalnych.
Po trzecie. Praca zmianowa w ciąży
Pracownice, które spodziewają się dziecka, objęte są specjalną ochroną. W zakresie pracy zmianowej należy wiedzieć, że jest ona co do zasady dopuszczalna, z tym wyjątkiem, że kobiety w ciąży nie mogą pracować w nocy. O ile zatem w zakładzie pracy obowiązują dwie zmiany, to nie będzie to stanowiło problemu, jednak w przypadku pracy na trzy zmiany, konieczne będzie odpowiednie dopasowanie grafiku w stosunku do ciężarnej.
Praca zmianowa a godziny nadliczbowe
Jeżeli wykonywana jest praca zmianowa, wynagrodzenie za godziny nadliczbowe należy się pracownikowi, jeżeli wykonuje on pracę dłużej, niż 8 godzin dziennie lub dłużej niż przez 5 dni w tygodniu. Co ważne, jeżeli pracownik według harmonogramu powinien danego dnia zjawić się w pracy na popołudniową zmianę, a pracodawca wezwie go do stawienia się na zmianę poranną, to nie zostaną przekroczone normy czasu pracy i nie zajdzie konieczność wypłacenia dodatkowego wynagrodzenia.
Jak praca zmianowa wpływa na zdrowie?
Praca zmianowa a zdrowie? Jak wskazano powyżej, pracownicy mogą negatywnie odczuwać co najwyżej pracę w godzinach nocnych. Co ciekawe, problemy te są tak powszechne, że zostały uznane za odrębną jednostkę chorobową - zespół nietolerancji pracy zmianowej. Jego objawy zostały wskazane powyżej.
Warto przy tym dodać, że u pracowników zmianowych znacznie częściej występują choroby układu pokarmowego, nadciśnienie oraz inne choroby serca, a także zwiększa się ryzyko nowotworów, co spowodowane jest rozregulowaniem gospodarki hormonalnej. Co więcej, praca w porze nocnej znacznie bardziej męczy wzrok, gdyż wykonywana jest przy sztucznym świetle. Praca nocna i zmianowa ma więc wady i skutki niekorzystne dla zdrowia, zatem należy dobrze zastanowić się, zanim podejmie się pracę w takim systemie.