Formy zatrudnienia w Polsce - podobieństwa i różnice między nimi

Polskie prawo dopuszcza szeroki wachlarz różnych form zatrudnienia, z których każda ma swoje unikalne cechy i zasady. Oczywiście wybór odpowiedniej formy zatrudnienia ma istotne znaczenie zarówno dla pracowników, jak i pracodawców. Dlatego warto bliżej się im przyjrzeć.

Formy zatrudnienia w Polsce

Kiedy używamy stwierdzenia formy zatrudnienia w Polsce, mamy zazwyczaj na myśli umowy podpisywane między dwoma stronami. Jedna z nich wykonuje pewne działania na rzecz drugiej. Jednak szczegółowe zasady różnią się w zależności od rodzaju zatrudnienia. Wśród aktów prawnych, które regulują dostępne rozwiązania w Polsce, znajdziemy Kodeks pracy z dnia 26 czerwca 1974 roku (Dz. U. 1974 Nr 24 poz. 141) oraz Kodeks cywilny z dnia 23 kwietnia 1964 roku (Dz. U. 1964 Nr 16 poz. 93). To, na jakich zasadach zostanie zawarta umowa, zależy od indywidualnych ustaleń stron. Następnie są one podstawą do określenia formy zatrudnienia, ponieważ nie każdy pracownik może nawiązać stosunek pracy lub otrzymać umowę cywilnoprawną. W wymienionych wyżej aktach prawnych znajdziemy szczegółowe wytyczne dotyczące tego, który dokument będzie adekwatny do danej sytuacji oraz obowiązujących rozporządzeń.

Formy zatrudnienia pracowników można podzielić na pracownicze i niepracownicze. Na czym polega to rozróżnienie? Pierwsza z grup mówi o nawiązaniu stosunku pracy na podstawie Kodeksu pracy. Pracownik nabywa zawarte w nim prawa oraz podlega wszystkim obowiązkom. Dotyczy to również pracodawcy, który ponosi wyższe koszty niż w przypadku pozostałych form zatrudnienia. Więcej informacji na ten temat można znaleźć poniżej. Druga grupa to umowy zawierane na podstawie prawa cywilnego oraz handlowego. Wśród nich można wyróżnić umowę zlecenie, o dzieło, agencyjną, a także samozatrudnienie i kontrakt menedżerski. Jaka forma zatrudnienia jest najpopularniejsza w Polsce?

Najpopularniejsze formy zatrudnienia pracowników

Jak już wspomnieliśmy, to, jaki stosunek nawiążą obie strony umowy, zależy od indywidualnych decyzji zainteresowanych. Dlatego też informacje na temat trendów obecnych na rynku pracy pomogą wyciągnąć wnioski na temat preferencji Polaków. 8 lutego bieżącego roku ukazał się komunikat Forum Obywatelskiego Rozwoju dotyczący Elastyczności zatrudnienia w krajach Unii Europejskiej. Okazuje się, że Polska znajduje się na czwartym z najniższych miejsc według udziału osób zatrudnionych na czas nieokreślony. Wbrew pozorom problemem nie jest minimalne wynagrodzenie, ale utrudnienia w tworzeniu nowych stanowisk pracy. Dlatego też trudno mówić o kolejnych rekrutacjach, nie zwalniając dotychczasowych pracowników.

Jednak z danych zawartych w raporcie Monitor Rynku Pracy wynika, że 56% respondentów jest zatrudnionych na podstawie umowy o pracę na czas nieokreślony. Na drugim miejscu znalazła się umowa o pracę na czas określony (20%). 14% badanych wskazało zatrudnienie z tytułu umowy zlecenie lub umowy o dzieło. Z kolei zaledwie 10% zadeklarowało samozatrudnienie. Czym różnią się wymienione formy zatrudnienia?

Rodzaje umowy o pracę

Formy zatrudnienia pracownika opierają się na Kodeksie pracy lub Kodeksie cywilnym. Jednak pierwszemu z rozporządzeń podlega jedynie umowa o pracę. Co ją wyróżnia na tle pozostałych? Stronami umowy są pracownik oraz pracodawca. Na jej podstawie zatrudniony ma obowiązek wykonywania określonego rodzaj działań na rzecz zatrudniającego. Ponadto podlega pełnej kontroli oraz świadczy pracę w konkretnym miejscu i czasie. Z kolei do obowiązków pracodawcy należy wypłacanie wynagrodzenia oraz zapewnienie pracownikowi odpowiednich warunków zgodnych z przepisami BHP. Umowa o pracę może być zawarta na:

• okres próbny, czyli maksymalnie 3 miesiące – w tym czasie osobie zatrudnionej przysługuje prawo do skorzystania z urlopu wypoczynkowego oraz zwolnienia chorobowego, otrzymania wynagrodzenia, wypowiedzenia umowy czy też dostępu do bezpłatnej opieki zdrowotnej.

• czas określony, czyli maksymalnie 33 miesiące – jeżeli limit ten nie będzie przestrzegany, wówczas umowa automatycznie zmienia się na bezterminową. Ponadto może być zawarta z jednym pracodawcą nie więcej niż trzy razy. Pracownik na podstawie takiej umowy zyskuje wszelkie pracownicze, takie jak: urlop wypoczynkowy i macierzyński, zwolnienie chorobowe czy możliwość wypowiedzenia.

• czas nieokreślony, czyli bez wskazania daty rozwiązania stosunku pracy, bezterminowo. Dzięki temu pracownik zyskuje przede wszystkim stabilność zatrudnienia. Co jeszcze? Bez wątpienia umowa na czas nieokreślony będzie najkorzystniejsza dla pracownika. Daje ona gwarancję dłuższego okresu wypowiedzenia niż w przypadku pozostałych umów, ubezpieczenie, minimalne wynagrodzenie, maksymalny wymiar czasu pracy, urlop wypoczynkowy i macierzyński, a także inne uprawnienia zależne od wewnętrznych decyzji miejsca pracy. Z kolei pracodawca zyskuje ochronę przed utratą pracowników.

Umowy cywilnoprawne

Przyjrzyjmy się teraz niepracowniczym formom zatrudnienia opartych o prawo cywilne. Umowy cywilnoprawne w kontekście zatrudnienia to przede wszystkim umowy zlecenia i umowy o dzieło. W przeciwieństwie do umowy o pracę, której cechą charakterystyczną jest podleganie regulacjom prawa pracy, osób pracujących na umowy cywilnoprawne nie obejmują zasady przewidziane przez prawo pracy, czyli na przykład obowiązujący wymiar czasu pracy czy prawo do płatnego urlopu wypoczynkowego.

Umowy zlecenia umożliwiają pracodawcy elastyczne zatrudnianie pracowników na określone projekty, podczas gdy umowa o dzieło wiąże się z wykonaniem określonego zadania lub dzieła.

Umowa zlecenia

Pierwsza z nich i jednocześnie najpopularniejsza to umowa zlecenie, nazywana też umową starannego działania. W tym przypadku stronami mogą być osoby prawne lub osoby fizyczne, które nazywane są zleceniodawcą i zleceniobiorcą. Przedmiotem umowy jest wykonanie określonej czynności prawnej. Warto wspomnieć, że jeżeli w umowie znajduje się odpowiedni zapis, zleceniodawca nie musi wypłacać wynagrodzenia. Jednak wymaga to wcześniejszego omówienia z drugą stroną umowy. Zarówno osoba zatrudniona na takiej podstawie, jak i zatrudniający powinni mieć świadomość, że strony obowiązuje minimalna stawka godzinowa. Od stycznia 2024 roku wynosi ona 27,70 zł brutto. Jest to gwarancja wypłaty wynagrodzenia dla zleceniobiorców, którzy podejmują się wykonania określonej pracy. Niestety jednym z zagrożeń jest brak określonej przepisami formy, jaką powinna przybrać umowa zlecenie. Jeżeli opiera się ona na ustnych uzgodnieniach, zawsze istnieje ryzyko niedotrzymania słowa przez jedną ze stron, dlatego warto na piśmie dokładnie precyzować zakres zlecenia, miejsce i czas wykonania określonej pracy, konsekwencje niewykonania postanowień umowy zlecenia przez strony i wiele więcej.

Należy również pamiętać, że umowa zlecenie podlega obowiązkowi oskładkowania. Kiedy stanowi jedyne źródło utrzymania osoby nieobjętej ubezpieczeniem z innego tytułu, zleceniodawca musi pamiętać o odprowadzaniu składki emerytalnej, wypadkowej, zdrowotnej oraz dobrowolnie chorobowej. Niesie to ze sobą wysokie koszty dla obu stron, ponieważ część opłat ponosi osoba zatrudniona. Jednocześnie zleceniobiorca nie nabywa żadnych uprawnień pracowniczych, takich jak urlop wypoczynkowy czy urlop macierzyński. Na koniec warto wspomnieć, że umowa zlecenie może być wypowiedziana w dowolnym czasie przez obie strony.

Umowa o dzieło

Jak wygląda sytuacja w przypadku umowy o dzieło, zwanej umową rezultatu? Jak wspomnieliśmy, jej przedmiotem jest przede wszystkim efekt końcowy, czyli rezultat o charakterze materialnym lub niematerialnym. Według kodeksu cywilnego, zleceniodawca powinien wypłacić wynagrodzenie, ale nie ma obowiązku umieszczania konkretnej kwoty w umowie. Jednak kiedy pracownik nie wywiąże się odpowiednio z zapisów w podpisanym dokumencie, wówczas pracodawca ma prawo do odstąpienia. Ważną informacją jest zwolnienie z obowiązku ubezpieczeniowego. W efekcie koszty dla obu stron są niższe niż w przypadku umowy zlecenie. Na koniec warto zaznaczyć, że pracodawcę interesuje jedynie efekt końcowy. Oznacza to, że nie musi się martwić zapewnieniem odpowiedniego miejsca pracy, odprawy czy urlopu. Natomiast jednym z podobieństw do umowy zlecenie może być brak ograniczeń czasowych.

Inne niepracownicze formy zatrudnienia

Oprócz opisanych rozwiązań, takich jak umowa o pracę albo umowa cywilnoprawna - zlecenia lub o dzieło, istnieją też inne formy zatrudnienia, z których najpopularniejsze są umowy agencyjne, jak również samozatrudnienie.

Umowa agencyjna

Umowa agencyjna to jedna z umów handlowych, w ramach której jeden podmiot określany jako agent, przyjmuje zlecenie określone w treści umowy, otrzymane od drugiego podmiotu. W tym wypadku zleceniodawca zatrudnia przedstawiciela do realizacji określonych zadań. W ramach takiej umowy agent staje się pośrednikiem, który w imieniu i na rzecz pracodawcy, a właściwie zleceniodawcy zawiera różnego typu umowy, w zamian za wynagrodzenie lub prowizję. Oczywiście jest to specyficzna forma zatrudnienia, która nie sprawdza się w każdej branży. Niemniej jednak jest to chętnie zawierany typ umowy w branży nieruchomości, ubezpieczeń, finansów. Na tej podstawie często pracują też dealerzy samochodowi, agenci sportowi, przedstawiciele firm farmaceutycznych, a także handlowcy.

Samozatrudnienie

Samozatrudnienie to w praktyce samodzielne prowadzenie własnej działalności gospodarczej, w ramach której wykonuje się usługi na rzecz innych podmiotów gospodarczych. Samozatrudniony jest jednocześnie pracodawcą i pracownikiem, zarządzając swoim biznesem oraz odpowiadając za wykonywanie zleceń i projektów. Jednocześnie osoba samozatrudniona jest odpowiedzialna za zarządzanie swoimi finansami, rozliczanie podatków, a także kontrolę nad kosztami działalności. Pracodawcy zatrudniający pracowników pozostających na samozatrudnieniu mają sporą elastyczność w zarządzaniu zasobami ludzkimi i dostosowywaniu kadry do potrzeb firmy, nie muszą podejmować długoterminowych zobowiązań, a także redukują koszty związane z zatrudnieniem. Dzięki tej formie współpracy mają też często dostęp do specjalistów, z umiejętnościami niezbędnymi do wykonania określonej pracy, którzy normalnie nie podjęliby współpracy długofalowej z jednym pracodawcą. Z drugiej strony bazując na pracownikach na samozatrudnieniu pracodawca ma mniejszą kontrolę nad pracownikiem, a także nie mają pewności co do stanu zatrudnienia, nie są więc zabezpieczeni przed brakami kadrowymi, jak wtedy, gdy podstawową formą zatrudnienia pracownika jest umowa o pracę, ewentualnie współpraca w ramach umów cywilnoprawnych.

Wady i zalety poszczególnych form zatrudnienia

Pracownicze formy zatrudnienia, a na czele z umową o pracę na czas nieokreślony zapewnia pracownikom największą stabilność zatrudnienia. Poza tym pracownicy świadczący pracę na podstawie umowy o pracę mają dostęp do różnych świadczeń socjalnych, takich jak opieka zdrowotna i ubezpieczenia społeczne. To przyczynia się do większej lojalności wobec pracodawcy, a tym samym sprzyja zminimalizowania rotacji w firmie. Z drugiej strony zatrudnienie na podstawie umowy o pracę zmniejsza elastyczność w zakresie zarządzania zasobami ludzkimi. Ponadto stosunek pracy na podstawie umowy o pracę generuje dla pracodawcy większe koszty zatrudnienia pracownika.

Współpraca na podstawie umów cywilnoprawnych, podobnie jak inne niepracownicze formy zatrudnienia pracownika dają obu stronom dużą dowolność, ale jednocześnie gwarantują mniejszą stabilność i przewidywalność zatrudnienia. Co prawda pracodawcy zyskują możliwość zatrudniania pracowników do wykonania określonych projektów lub zadań. Mogą też ograniczyć koszty związane z zatrudnieniem. Jednak zatrudnianie na podstawie umowy cywilnoprawnej sprzyja rotacji, która jest zjawiskiem niepożądanym w większości firm, szczególnie jeśli borykają się z problemem braków kadrowych. Pracownicy z kolei mogą podejmować się różnych wykonywania prac zgodnie z aktualnymi możliwościami i chęciami, nie polegając wyłącznie na jednym pracodawcy, a tym samym dywersyfikując przychody.

Każde rozwiązanie ma pewne wady i zalety. Wybór pomiędzy różnymi formami zatrudnienia zależy od specyfiki branży, rodzaju pracy, a także preferencji obu stron. Pewne jest jednak, że pracodawcy i pracownicy powinni rozważyć różne formy współpracy, zarówno w ramach stosunku pracy, jak i w oparciu o takie rozwiązania jak umowa zlecenia, umowa o dzieło czy chociażby umowa agencyjna.