Czym jest kompensata zobowiązań i kiedy ma zastosowanie?

Przedsiębiorcy mogą rozliczać swoje zobowiązania finansowe na różne sposoby. Bezgotówkowo mogą to uczynić w formie przelewu lub kompensaty zobowiązań. Czym jest druga forma regulacji? Kiedy warto się na nią zdecydować?

Kompensata zobowiązań - co to?

Zacznijmy od odpowiedzi na pytanie czym jest kompensata wzajemnych zobowiązań? Najprościej rzecz ujmując, jest to forma wzajemnego zaspokojenia wierzytelności dłużników, którzy jednocześnie są swoimi wierzycielami i dłużnikami. 

Podstawowym warunkiem zastosowania kompensaty zobowiązań jako formy rozliczenia jest wzajemne posiadanie wierzytelności kontrahentów i długów. Dopiero po spełnieniu tego wymogu można zastosować kompensatę zobowiązań w formie rozliczenia – obustronnego umorzenia wierzytelności. Zwyczajowo jest stosowana wobec podmiotów, w przypadku których wartości wzajemnych zobowiązań są zbliżone. Ta metoda umorzenia wierzytelności nie jest transakcją zawieraną na fakturze, lecz zaspokojeniem potrzeb wierzyciela. Prawo rozróżnia dwa rodzaje kompensaty zobowiązań: umowne, których podstawą prawną są zapisy umowy, i ustawowe, kiedy podstawą prawną jest Kodeks cywilny.

Kompensata ustawowa

Na podstawie Kodeksu cywilnego, ust. z dnia 23 kwietnia 1964 r., możliwa jest kompensata ustawowa na mocy oświadczenia stron.

Art. 498.

1. Gdy dwie osoby są jednocześnie względem siebie dłużnikami i wierzycielami, każda z nich może potrącić swoją wierzytelność z wierzytelności drugiej strony, jeżeli przedmiotem obu wierzytelności są pieniądze lub rzeczy tej samej jakości oznaczone tylko co do gatunku, a obie wierzytelności są wymagalne i mogą być dochodzone przed sądem lub przed innym organem państwowym.

2. Wskutek potrącenia obie wierzytelności umarzają się nawzajem do wysokości wierzytelności niższej.

Oświadczenie nie podlega przepisom ustawy i nie określają one jego formy prawnej. Sama zaś umowa powinna zawierać kilka zapisów. Pierwszym z nich jest data i miejsce zawarcia oświadczenia. Drugi podstawowy zapis powinien zawierać informacje na temat stron, czyli nazwy firm, nazwiska osób, adresy, NIP (Numery Identyfikacji Podatkowej) oraz dane kontaktowe. Do wprowadzenia danych można użyć pieczątki firmowej zamiast rękopisu. Następnie ujęte są wierzytelności, jakie zostaną potrącone w ramach oświadczenia. Jeśli oświadczenie nie reguluje wszystkich należności, to można w nim ująć pozostałość do spłaty oraz czas i miejsce jego regulacji. Ustawa wspomina jedynie o możliwości sporządzenia oświadczenia umowy.

Art. 499. Potrącenia dokonuje się przez oświadczenie złożone drugiej stronie. Oświadczenie ma moc wsteczną od chwili, kiedy potrącenie stało się możliwe.

Kompensata umowna

Jest to forma umowy, do której odnosi się także ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 roku, art. 498. § 1 i 2 Kodeksu cywilnego. Kompensata umowna jest możliwa, gdy odnosi się do:

• wierzytelności wymagalnych, czyli takich, których okres spłaty już minął i wymagają regulacji;

• wierzytelności przeterminowanych, czyli takich, których potrącenie było możliwe przed ich przeterminowaniem;

• wierzytelności zajętych – jest to możliwe wyłącznie wtedy, kiedy dłużnik stał się wierzycielem swojego wierzyciela przed zajęciem.

Kompensata zobowiązań nie może zostać przeprowadzona w każdym przypadku i nie dotyczy wierzytelności niewymagalnych, przeterminowanych (sytuacje inne niż ujęta powyżej), pochodzących z czynów niedozwolonych lub wyłączonych z potrącenia na mocy innych przepisów.

Inaczej ujmując, kompensata nie może zostać przeprowadzona, jeśli środki wykorzystywane do zaspokojenia potrzeb wierzyciela pochodzą z nielegalnych źródeł takich jak przemyt, kradzież czy wyłudzenie. Podobnie sytuacja wygląda, gdy kompensata dotyczy środków niezbędnych do utrzymania się. Środki niezbędne do życia nie mogą się stać formą rekompensaty, jeśli jej udzielenie naraża dłużnika na brak możliwości egzystencjonalnych. Trzeci przypadek także wskazuje na to, że w przypadku zajęcia komorniczego środków, które mogłyby zaspokoić roszczenia dłużnika, nie można ich wykorzystać do rekompensaty, jeśli dług wobec wierzyciela wystąpił po zajęciu komorniczym. Najpierw trzeba stać się wierzycielem – dopiero potem może nastąpić zajęcie środków możliwych do użycia w transakcji kompensaty.

Kompensata wzajemnych zobowiązań

Zobowiązanie jednego wierzyciela względem drugiego może być większe niż odwrotnie – nie muszą być one równe. Najlepiej przedstawić to na przykładzie. Firma X posiada zobowiązania u firmy Y na kwotę 3000 zł. Firma Y posiada zobowiązania na rzecz firmy X na kwotę 2000 zł. Obie wierzytelności spełniają warunek wymagalności. Nie są zajęte, nie są przeterminowane ani nie pochodzą z czynów niedozwolonych (korupcji lub kradzieży). Firma Y występuje do firmy X o uregulowanie ustawowych należności. Po skompensowaniu zostaje jeszcze 1000 zł do uregulowania względem firmy Y. Można je uregulować na drodze omówionego powyżej oświadczenia – obie firmy spisują umowę spłaty pozostałej należności, czyli określają swoje dane, wysokość kwoty należnej do spłaty oraz jej termin.

Kompensata wzajemnych zobowiązań różni się wysokością zobowiązań wzajemnych wierzycieli i dłużników. W pierwszym wypadku kompensata zobowiązań zakłada zbliżone lub zbieżne zobowiązania i jednoczesne ich umorzenie. W przypadku wzajemnej kompensaty może powstać pozostałość wymagana do spłaty.

Kompensata zobowiązań jest dobrą formą rozliczenia między przedsiębiorcami, ale wymaga spełnienia określonych warunków. Oba podmioty muszą być wzajemnymi dłużnikami i wierzycielami, a środki bezgotówkowe wykorzystane do spłaty powinny być wolne, legalne i nienaruszające podstaw egzystencjonalnych dłużnika.

Kompensata wzajemnych zobowiązań - forma

Jak wygląda forma kompensaty wzajemnych zobowiązań? Kompensata jako wzajemna forma spłaty należności firmy względem kontrahenta i odwrotnie powinna przybrać określoną formę. Kompensata należności jako dokument zawiera następujące elementy:

• pieczęć firmowa

• data i miejsce sporządzenia dokumentu

• dane kontrahenta wobec którego zachodzi kompensata należności i zobowiązań

• oświadczenie o kompensacie na podstawie art. 498 Kodeksu Cywilnego

• lista zobowiązań i należności, które podlegają kompensacie - wraz z wykazem dokumentów, na których zostały oparte oraz z dokładnymi kwotami i datą powstania należności i zobowiązania

• kwota pozostała do rozliczenia

• sposób rozliczenia kompensaty należności i numer rachunku bankowego do przelewu

• wskazanie daty i sposobu uregulowania innych zobowiązań, które zostały rozliczone inną drogą niż kompensata

• podpis

Kodeks cywilny zobowiązania - pod tym hasłem możemy znaleźć dokładne brzmienie artykułów ustawy dotyczącej kompensaty umownej i ustawowej. Warto jeszcze przyjrzeć się różnicom między dwoma używanymi często przez nas pojęciami. Należności a zobowiązania - czym dokładnie są? By dokonać kompensaty dwa podmioty muszą być względem siebie wierzycielami i dłużnikami. A więc zobowiązanie to stosunek prawny pomiędzy dłużnikiem a wierzycielem, natomiast należność dotyczy kwoty, którą dłużnik powinien zwrócić wierzycielowi.

Kiedy rozliczenie bezgotówkowe w formie kompensaty jest najlepszym rozwiązaniem i dlaczego?

Każdy, kto prowadzi firmę doskonale wie, że czas regulowanie zobowiązań finansowych może rodzić pewne trudności. Umowna kompensata należności zawierana na zasadzie swobody umów, podobnie jak ustawowa kompensata wzajemnych zobowiązań zawierana w oparciu o przepisy znajdujące się w Kodeksie cywilnym, pomaga w utrzymać płynność finansową, uniknąć kosztów związanych z nieterminową spłatą zobowiązań lub kosztów wynikających z konieczności pozyskania dodatkowych źródeł finansowania. Kompensata wzajemnych zobowiązań jest więc dobrym rozwiązaniem dla wszystkich tych podmiotów, które są jednocześnie względem siebie dłużnikami, a chcą uregulować wzajemne zobowiązanie bezgotówkowo, a jednocześnie zgodnie z literą prawa, poprzez wzajemne umarzanie należności i zobowiązań.