Zasiłek opiekuńczy – komu przysługuje, jak go uzyskać i ile wynosi?

Przedsiębiorcy zatrudniający pracowników coraz częściej spotykają się z sytuacją, w której pracownik zgłasza potrzebę sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem lub chorym członkiem rodziny. W takich przypadkach polskie prawo ubezpieczeń społecznych przewiduje zasiłek opiekuńczy, który zastępuje wynagrodzenie w okresie koniecznej opieki. Zrozumienie zasad, limitów i procedur jest ważne zarówno dla pracodawców, jak i osób prowadzących działalność gospodarczą korzystających z dobrowolnego ubezpieczenia chorobowego.

Najważniejsze informacje

1. Zasiłek opiekuńczy przysługuje ubezpieczonemu, który musi sprawować osobistą opiekę nad dzieckiem lub innym chorym członkiem rodziny i z tego powodu jest zwolniony od wykonywania pracy.

2. Świadczenie obejmuje m.in. opiekę nad zdrowym dzieckiem do 8 lat w razie nagłego zamknięcia szkoły, porodu matki dziecka lub choroby małżonka, nad chorym dzieckiem w wieku do 14 lat czy nad innym chorym członkiem rodziny, o ile brak jest innych osób mogących zapewnić opiekę.

3. Zasiłek przysługuje przez 60 dni rocznie na opiekę nad dzieckiem (także niepełnosprawnym w wieku do 14 lat) oraz 14 dni rocznie na opiekę nad dzieckiem powyżej 14 lat lub innym chorym członkiem rodziny. W szczególnych przypadkach 30 dni przysługuje na opiekę nad niepełnosprawnym dzieckiem powyżej 14 lat.

4. Miesięczny zasiłek opiekuńczy wynosi 80 % podstawy wymiaru zasiłku, czyli przeciętnego wynagrodzenia z ostatnich 12 miesięcy, a w przypadku przedsiębiorców – ze zadeklarowanej podstawy.

5. Zasiłek wypłaca Zakład Ubezpieczeń Społecznych, a w firmach zatrudniających powyżej 20 osób ubezpieczonych jego wypłatę na rzecz pracownika realizuje pracodawca z środków Funduszu Ubezpieczeń Społecznych.

Co to jest zasiłek opiekuńczy i komu przysługuje?

Zasiłek opiekuńczy jest świadczeniem z ubezpieczenia chorobowego. Przysługuje osobie ubezpieczonej, która z powodu konieczności sprawowania osobistej opieki musi przerwać pracę. Świadczenie to obejmuje dzieci własne ubezpieczonego, dzieci przysposobione lub dzieci przyjęte na wychowanie i utrzymanie, w tym w ramach rodziny zastępczej. Zgodnie z art. 32 ustawy o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa, zasiłek opiekuńczy otrzyma ubezpieczony zwolniony od wykonywania pracy, gdy opiekuje się:

• Dzieckiem w wieku do 8 lat, gdy nastąpi nieprzewidziane zamknięcie żłobka, klubu dziecięcego, przedszkola lub szkoły lub w przypadku choroby niani; gdy poród lub choroba małżonka uniemożliwia mu opiekę nad dzieckiem albo gdy małżonek przebywa w szpitalu.

• Chorym dzieckiem w wieku do 14 lat lub innym chorym członkiem rodziny np. małżonek, rodzice, rodzic dziecka, ojczym, macocha, teściowie, dziadkowie, wnuki, rodzeństwo oraz dzieci w wieku powyżej 14 lat - pozostającym we wspólnym gospodarstwie domowym.

• Dzieckiem niepełnosprawnym z orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności lub z orzeczeniem o niepełnosprawności łącznie ze wskazaniami konieczności stałej opieki lub pomocy innej osoby w wieku do 18 lat, jeśli z przyczyn losowych stały opiekun nie może zapewnić opieki.

Zasiłek przysługuje matce i ojcu dziecka na równych zasadach, ale za dany okres wypłacany jest tylko jednemu z rodziców – decyduje kolejność złożenia wniosku. Świadczenie przysługuje niezależnie od stażu ubezpieczenia i może je otrzymać również osoba prowadząca działalność gospodarczą z dobrowolnym ubezpieczeniem chorobowym.

Przepis ten określa podstawowe limity czasu, które rozwinięto w nowych wytycznych ZUS.

Okres i limity przysługujące na zasiłek opiekuńczy

Limity zasiłku są uzależnione od rodzaju opieki, wieku podopiecznego i stopnia jego niepełnosprawności. Obowiązują następujące zasady:

• 60 dni w roku kalendarzowym – na opiekę nad zdrowym dzieckiem do ukończenia 8 lat lub nad chorym dzieckiem do 14 lat (także niepełnosprawnym w tym wieku). Limit 60 dni dotyczy łącznej opieki nad wszystkimi dziećmi w rodzinie i nie zależy od liczby osób uprawnionych.

• 30 dni w roku kalendarzowym – na opiekę nad chorym dzieckiem niepełnosprawnym, które ukończyło 14 lat, ale nie ukończyło 18 lat, oraz na opiekę nad dzieckiem niepełnosprawnym w wieku 8–18 lat, gdy jego stały opiekun (rodzic lub małżonek) nie może zapewnić opieki z powodu choroby, porodu lub pobytu w szpitalu.

• 14 dni w roku kalendarzowym – na opiekę nad dzieckiem w wieku ponad 14 lat lub nad innym chorym członkiem rodziny, o ile pozostaje we wspólnym gospodarstwie domowym.

Jeżeli rodzice mają tylko niepełnosprawne dzieci powyżej 14 lat i innych chorych członków rodziny, limit łączny wynosi 30 dni, w tym maksymalnie 14 dni na opiekę nad innymi członkami rodziny. Limit 60 dni nie obejmuje dodatkowego zasiłku opiekuńczego np. 8‑tygodniowej opieki ojca nad nowo narodzonym dzieckiem na podstawie art. 32a ustawy.

Warto pamiętać, że zasiłek opiekuńczy przysługuje tylko wtedy, gdy w gospodarstwie domowym nie ma innej osoby mogącej zapewnić opiekę. Świadczenie nie przysługuje, jeśli osoba wymagająca opieki przebywa w placówce zapewniającej całodobową opiekę, takiej jak dom pomocy społecznej, zakład opiekuńczo-leczniczy czy dom dziecka, chyba że placówka została niespodziewanie zamknięta. Wyjątkiem jest opieka nad chorym dzieckiem do 2 lat, która przysługuje zawsze.

Ile wynosi zasiłek opiekuńczy?

Miesięczny zasiłek opiekuńczy to 80 % podstawy wymiaru zasiłku. Podstawę tę stanowi przeciętne wynagrodzenie wypłacone ubezpieczonemu za 12 miesięcy poprzedzających miesiąc powstania niezdolności do pracy (u pracowników), a u przedsiębiorców zadeklarowana podstawa wymiaru składek chorobowych. Wysokość zasiłku oblicza się następująco:

• ustala się miesięczną podstawę wymiaru,

• obniża się ją o obowiązkowe składki ZUS (na ubezpieczenia emerytalne, rentowe i chorobowe) finansowane przez pracownika,

• dzieli się przez 30, otrzymując stawkę dzienną,

• mnoży przez 80 %.

Przykład: jeżeli przeciętne wynagrodzenie z ostatnich 12 miesięcy wynosi 8000 zł brutto, to podstawa po odliczeniu składek (13,71 %) to 6903,20 zł. Zasiłek dzienny to 6903,20 zł ÷ 30 × 80 % ≈ 184,08 zł, co daje około 5522 zł za 30 dni opieki.

Zasiłek opiekuńczy otrzymuje się za każdy dzień zwolnienia od pracy, także wolne od pracy dni kalendarzowe. Świadczenie stanowi przychód z innych źródeł i podlega opodatkowaniu PIT, nie stanowi natomiast podstawy wymiaru składki na ubezpieczenie zdrowotne.

Kto wypłaca zasiłek opiekuńczy – ZUS czy pracodawca?

Choć środki na zasiłek pochodzą z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, mechanizm wypłaty zależy od wielkości zakładu pracy. Jak wyjaśnia ZUS, zasiłek opiekuńczy wypłaca Zakład Ubezpieczeń Społecznych, a w firmach zatrudniających ponad 20 osób ubezpieczonych – pracodawca działający jako płatnik zasiłku.

W praktyce oznacza to:

• Jeśli przedsiębiorca zgłasza do ubezpieczenia chorobowego powyżej 20 osób, to wypłaca pracownikom zasiłek opiekuńczy ze środków otrzymanych z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (FUS).

• Mniejsze firmy, osoby prowadzące jednoosobową działalność gospodarczą, duchowni i osoby ubezpieczone z innych tytułów otrzymują świadczenie bezpośrednio z ZUS.

Pracodawca, który wypłaca zasiłki, ma obowiązek obliczyć ich wysokość, wypłacić je pracownikowi i rozliczyć z ZUS w deklaracji rozliczeniowej.

Jak uzyskać zasiłek opiekuńczy? Wniosek Z-15A i Z-15B

Aby otrzymać zasiłek opiekuńczy, ubezpieczony musi złożyć do ZUS (lub do pracodawcy, jeśli jest on płatnikiem świadczeń) odpowiedni wniosek:

• Z-15A w przypadku opieki nad dzieckiem,

• Z-15B, gdy opieka dotyczy innego chorego członka rodziny.

Do wniosku należy dołączyć dokument potwierdzający potrzebę opieki: zwolnienie lekarskie (e-ZLA) – gdy dziecko lub członek rodziny jest chory, albo zaświadczenie o nieprzewidzianym zamknięciu żłobka, przedszkola lub szkoły bądź chorobie dziennego opiekuna – gdy chodzi o zdrowe dziecko do 8. roku życia. W obu przypadkach trzeba także złożyć oświadczenie o braku innych osób mogących zapewnić opiekę. Wniosek można przekazać elektronicznie przez PUE ZUS, za pośrednictwem pracodawcy lub złożyć osobiście w placówce ZUS.

W roli pracodawcy szczególnie pomocne są narzędzia automatyzujące obsługę wniosków i ewidencję czasu pracy. System inEwi pozwala prowadzić elektroniczne wnioski urlopowe, ewidencjonować czas pracy oraz sporządzać grafiki pracy. Dzięki temu łatwiej obliczyć, czy pracownik wykorzystał już przysługujące 60 dni opieki, a także prowadzić dokumentację wymaganą przez ZUS.

Zasiłek opiekuńczy na osobę niepełnosprawną

Opieka nad dzieckiem z niepełnosprawnością wiąże się z dodatkowymi uprawnieniami. Zgodnie z wytycznymi ZUS, zasiłek przysługuje również na opiekę nad dzieckiem niepełnosprawnym w wieku do 18 lat, jeśli legitymuje się ono orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności lub orzeczeniem o niepełnosprawności łącznie ze wskazaniami konieczności stałej lub długotrwałej opieki oraz współudziału opiekuna w leczeniu, rehabilitacji i edukacji.

W przypadku choroby takiego dziecka lub nieprzewidzianej sytuacji (choroba, poród albo pobyt w szpitalu stałego opiekuna), ubezpieczony może uzyskać zasiłek na okres do 30 dni w roku kalendarzowym. Jeżeli dziecko niepełnosprawne jest w wieku do 14 lat, obowiązuje limit 60 dni jak przy opiece nad młodszymi dziećmi. Przy przyznawaniu zasiłku wymagane jest orzeczenie potwierdzające stopień niepełnosprawności i wskazania co do konieczności stałej opieki.

Warto odróżniać zasiłek opiekuńczy z ZUS od świadczenia pielęgnacyjnego, które jest świadczeniem z pomocy społecznej dla osób rezygnujących z pracy w celu opieki nad osobą z niepełnosprawnością. Wspomniane świadczenie pielęgnacyjne w 2025 r. wynosi 3287 zł miesięcznie i jest wypłacany przez gminy (MOPS).

Podsumowanie

Zasiłek opiekuńczy stanowi istotną ochronę dla osób ubezpieczonych w sytuacjach, gdy muszą zapewnić osobistą opiekę nad dzieckiem albo chorym członkiem rodziny. Zgodnie z ustawą o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego z 25 czerwca 1999 r., świadczenie przysługuje ubezpieczonemu w razie opieki nad dzieckiem do 8 lat w sytuacjach losowych, nad chorym dzieckiem do 14 lat lub niepełnosprawnym dzieckiem do 18 lat oraz nad innym chorym członkiem rodziny. Limit 60 dni rocznie dotyczy opieki nad dziećmi, 14 dni nad innymi członkami rodziny, a 30 dni – nad starszym dzieckiem niepełnosprawnym. Świadczenie wynosi 80 % podstawy wymiaru zasiłku i wypłaca je ZUS albo – w większych firmach – pracodawca jako płatnik.